اصول مداحی کردن:

فراز : یعنی بالا بردن صدا در خواندن

فرود : یعنی پایین آوردن صدا در خواندن

استفاده از فراز و فرود نه تنها باعث زیبایی در خواندن می شود بلکه باعث تنوع در خواندن شده و مداح و مستمع دچار خستگی نمی شود.

مثال : در دعای کمیل : الهم عظم بلایی ( فراز ) افراط بی سوء حالی ( فراز ) و قصرت به اعمالی ( فرود ) و قعدت بی اغلالی ( فرود ) و حبسنی عن نفعی بعد عملی ( فرود )

( فراز ) بنده ام ، بنده ولای توام

( فراز ) عاشق صحن با صفای توام

( فرود ) تو جوادی و من گدای توام

( فرود ) یا جواد الائمه ادرکنی

( فراز ) قامتم خم شده ز بار بلا

( فراز ) حاجتم باشد از تو یا مولا

( فرود ) نجف و کاظمین و کربلا

( فرود ) یا جواد الائمه ادرکنی

تمرین : شعر فوق را با استفاده از فرمول های قبلی ( روانخوانی ، تقسیم بندی نفس ، مد ، آهنگ دادن ، تحریر ، تقسیم گام های صوتی و استفاده از فراز و فرود ) بخوانید .

تقسیم بندی گام های صوتیک

  1 . صوت ضعیف

  2 . صوت متوسط

3 . صوت قوی

قرار ( صوت ضعیف ) : که پایین ترین گام در خواندن می باشد که نقطه شروع ما در خواندن مدح ، دعا و ... می باشد

جواب ( صوت متوسط ) : حد بین صوت ضعیف و قوی را متوسط می گویند که معمولا حالت خوبی برای خواندن جلسات طولانی می باشد.

جواب قرار ( صوت قوی ) : تقریبا بالاترین گام صدا می باشد.

توضیح :

به صدای افرادی که بم خوانی قوی دارند راست کودک و افرادی که زیر خوانی قوی دارند چپ کودک می گویند.

صدای بم از زیبایی خاص خود برخوردار است و صدای زیر هم از زیبایی خاص خود و آنچه که به این صداها زیبایی می دهد استفاده از تکنیک ها و اصول و مقررات خواندن می باشد که مداح باید بداند صدای خود را زیر یا بم به سه قسمت فوق تقسیم نماید.

تحریر

غلت دادن صدا چه چه و پیچش های مختلف صدا را تحریر می گویند و یا نوعی کشیدن ، بالا و پایین بردن صدا ، ضربه زدن به تارهای صوتی و حالت هایی که توسط تار های صوتی در حنجره و فضای دهان به وجود می آید که باعث زیبایی در خواندن می شود را تحریر گویند.

تحریر بر روی حروف کوتاه   اَ   اِ   اُ    و حروف کشیده آ   ای  او  وبعضی حروف ساکن اجرا می شود.

نکته : تمرین تحریر باعث لطیف و ملیح شدن صدا خواهد شد و عامل بسیار موثری در بالا بردن مهارت های شخصی در اجرای برنامه های مختلف ، گرفتن سبک های مولودی خوانی ، نوحه خوانی و در مصیبت خوانی می باشد.

نکته : در موقع تحریر زدن دهان مداح نباید بیش از حد باز و یا بسته باشد.

در مرحله اول ، بهتر است به جای استفاده از اشعار از سیلاب های آواز کمک بگیرد زیر سیلاب های آواز در تمرین حالت یکنواختی دارند ، مانند فشار بر روی پدال گاز ماشین در حد مشخص و ثابت که سبب می شود دور موتور حرکت های یکنواختی داشته باشد. اما در صورت استفاده از اشعار به خاطر رعایت وزن و حتی نوع کلمات و حروف آن ، مجبور به پایین و بالا بردن صدا ( تن صدا ) می شود ولی در صورت استفاده از سیلاب های آواز به خاطر تک بودن آن ، در موقع تمرین تار های صوتی صاف و بدون گره می شوند ، این سیلاب های آوازی مانند ( آ – ها – ای – او – دا – کا – و ... ) هستند.

استفاده از سیلاب ها به صورت چکشی :

1 . از تن پایین به بالا

2 . از تن بالا به پایین

در این روش باید به حنجره امکان حالت پذیری بدهیم.

به این صورت که با صوتی به صورت ممتد از بالا به پایین یا پایین به بالا به دفعات منظم ضربه ای هم چون چکشی به صدا وارد کنید منظور از این ضربه ها ، همان چه چه بلبلی معروف در بین عوام مردم می باشد.

برای تمرین به دو صورت باید عمل نمود.

صورت اول :

یکی از حروف سیلاب مانند آ را انتخاب کنید ، نفس عمیقی گرفته و شروع کنید حرف انتخابی را به صورت تحریر ( چه چه = آواز بلبلی ) اما تحریر های درشت با صدایی آرام ( تن پایین ) به صورت ممتد ادا کردن و هر چه به سمت اوج صدا می روید تحریر های شما ریزتر گردد. به عبارتی شما حرف آ را در این روش بارها تکرار می کنید امام باید دو مطلب را فراموش نکنید.

یکی این که صدای شما از تن پایین شروع و بدون شکستگی هم راه با گفتن حرف انتخابی از حلق به اوج برسد.

دوم اینکه در ابتدای گفتن حرف انتخابی ، آن را به صورت واضح و درشت تر و با فاصله زمانی کمتر یعنی به صورت تند و سریع پشت سر هم تکرار کنید.

صورت دوم :

در این جا مانند صورت اول عمل کنید : با این تفاوت که در این صورت ، ابتدای تمرین را به اوج صدا قرار دهید و به طرف تن پایین صدا به ادا نمودن یکی از حروف سیلاب بیایید.

مثال برای تمرین :

اللهم ... انی ... او ... خدا ... الهی ...

تحریر های کوتاه که به صورت سطحی و گذرا در بین اشعار و یا متنها و یا دعاها اجرا می شود . مثل : یا سابغ النعم

تحریر های بلند که به صورت طولانی بر روی حروفی اجرا می شود

مثل : الهی و ربی و سیدی

توضیح : تحریر های بی جا که در شعر و یا متن و دعا و ... به صورت طولانی زده می شود نه تنها باعث زیبایی در خواندن نمی شود بلکه خلل و اشکال در خواندن و خستگی در مستمع ایجاد می نماید. 

آهنگ دادن به صدا

در مراحل قبلی روانخوانی ، تقسیم ، و مد را مورد توجه قرار دادیم و اکنون می خواهیم یه شعر آهنگ بدهیم. در مورد این که ما با چه سبک و روش و آهنگی بخوانیم باید بگوییم هر فردی از استعدادهای خدادادی خاصی برخوردار است و باید با تلاش و کوشش استعداد نهفته خود را شکوفا سازد اگر از ابتدای خواندن به تقلیدی خوانی عادت و گرایش پیدا نمائیم استعداد درونی به مرور نهفته و از بین خواهد رفت لذا در مرحله اول عزیزان باید آن چه در وجود خودشان است با توجه به بحث صداسازی که قبلا بیان شد صدای خود را آماده و در مراحل بعدی از نوارهایی که دارای سبک ها و ردیف ها خواندن است طبق اصول و ضوابط زیر نظر استاد صدای خود را تقویت کند.

اکنون شعر زیر را با آهنگ دلخواه بخوانید

بسم الله الرحمن الرحیم

یا رحمان و یا رحیم

سر خیل رسل ، شافع روز عرصات

فرمود به امت ، از کرم ، راه نجات

فرمود خدا ، جمله گناهش بخشید

هر کس که فرستد ، به محمد صوات

تمرین :

مد ها و نفس گرفتن و آهنگ دادن به صدا را در شعر بالا اجرا کنید.

استفاده از مد

یعنی کشیدن صدا که در قرآن هم در بسیاری از حروف مشاهده می نمائیم که از 4 تا 6 حرف کشیده می شود که در جاهای خاص به کار برده می شود.

باید دقت داشته باشیم که کشیدن صدا در حد خودش باشد و جاهایی که باعث از بین بردن معنای شعر می شویم زیاد حروف را نکشیم در مثال یا رحمان و یا رحیم.

تقسیم بندی تنفس

دم گرفتن نفس از طریق خیشوم ( بینی ) و بازدم بیرون دادن هوای درون از طریق دهان می باشد. که قبل از خواندن نفس گرفته و در حین خواندن نفس به طور طبیعی خارج شود .

به طور مثال نفس میگیریم بعد بسم الله الرحمن الرحیم را در حین خروج هوای درون خوانده می شود برای تقسیم نفس باید شعر و یا دعا و .. را به صورت قسمت بندی بخوانیم که این کار دارای دو امتیاز می باشد :

1 . مداح پیوسته نمی خواند و همین کار باعث می شود بهتر و بیشتر قدرت خواندن داشته باشد.

2 . مستمع از کلام مداح بهتر بهره مند می شود.

مثال : اللهم انی اسئلک برحمتک وسعت کل شی را می توانیم این گونه بخوانیم : اللهم انی ، اسئلک ، برحمتک التی ، وسعت کل شی و یا 2 نفس و حتی می توانیم با یک نفس بخوانیم.

در شعر :

بیا که بی تو دل من بهانه می گیرد

به این نشانه که ز کویت نشانه می گیرد

می توانیم این گونه بخوانیم :

بیا که بی تو دل من – نفس – بهانه می گیرد

به این نشان – نفس – که ز کویت – نفس – نشانه می گیرد

توضیح : ما به شرطی می توانیم در دعا و یا شعر و یا مصیبت نفس گیری کنیم که در معنای آنها خلل و اشکالی وارد نشود.

مثال : نمی توانیم این گونه بخوانیم

غلط : بیا که بی تو دل – نفس – من بهانه می گیرد

صحیح : بیا که بی تو دل من  – نفس – بهانه می گیرد 

آشنایی با روانخوانی

اولین مرحله در خواندن این است که مداح متن ، مدح ، دعا و ... و هر چه که می خواهد بخواند باید از قبل به طور ساده و بدون آهنگ روانخوانی کند تا در قسمت روانخوانی مسلط باشد.

مثلا :

بیا که بی تو دل من بهانه می گیرد

به این نشان که از کویت نشانه می گیرد

باید این شعر را به طور کامل صحیح و بدون غلط و بدون هیچ آهنگی بخوانیم.

پرهیز

برای اینکه حنجره آسیب نبیند باید از خوردن بعضی از خوراکی ها مانند انواع ترشی ها ، سرخ کردنی ، چای پررنگ ، آب سرد ، بستنی و این قبیل موارد غذایی خودداری نمود . چون خوردن اینها به مرور زمان باعث تحلیل رفتن قوای حنجره و ضعیف شدن صدا می گردد و شاید به جرات بتوان گفت که اثر این خوردنی ها در حنجره خواننده مخرب تر از حنجره فرد معمولی است که خواننده نمی باشد. چون حنجره کار کرده در مقابل بعضی چیز ها آسیب پذیر تر از حنجره کار نکرده است .

همچنین خوردن تخمه  ، آجیل و حتی استعمال عطریات باعث گرفتن صدا می گردد و مجددا لازم است این نکته را خاطر نشان کنیم که پرهیز از خوراکی ها هم مانند تجویز بعضی دیگر خوردنی ها به تفاوت افراد ، مختلف می شود و در همه علی السویه نمی باشد و نیز سینه زدن و گریه شدید کردن نیز باعث گرفتگی حنجره می شود. همچنین تنفس در فضایی که گرد و خاک دارد و یا محلی که در آن غذا می پزند و چیزی سرخ می کنند ونیز همان نتیجه را خواهد داد .

البته همان طوری که قبلا نیز اشاره شد ، باید توجه داشت که این گونه پرهیز ها و تجویز ها ، فردی است و شخص باید با گذشت زمان و تجربه در خوانندگی ، پی به اثر مثبت یا منفی آنها روی خود ببرد و یک برنامه پرهیز غذایی برای خود داشته باشد . چون ممکن است هیچ یک از خوراکی هایی فوق ، اثری در وی نداشته باشد.

تذکر کلی :

به طور کلی می توان گفت که هر گونه خوراکی که در شخص تولید گلودرد می کند و هنگام ابتلا به سرماخوردگی یا گلودرد باعث تشدید آن می شود ، در موقع سلامتی باعث ضعیف شدن حنجره و صدا می شود و بر عکس هر گونه خوراکی که در موقع گلودرد و عفونت سینه موجب بهبود شخص می شود و در موقع سلامتی موجب قوی شدن صدا و بالا رفتن کارایی حنجره می گردد.

تجویز برخی خوراکی ها

همان طوری که بین همگان مشهور است ، بعضی از خوردنی ها هستند که باید از آنها پرهیز شود و برخی باید استفاده گردد تا صدای شخص را تقویت نماید . حنجره را به لولای در تشبیه کردیم ، همان گونه که درب احتیاج به باز و بسته شدن دارد تا سفت نشود ، احتیاج به روغن کاری هم دارد. به همان شکل که باید از حنجره کار کشید تا انعطافش از بین نرود ، باید با خوردن بعضی خوراکی ها به تحرک بیشتر آن کمک نمود . ناگفته نماند که معرفی این خوراکی ها جنبه تجربی دارد و در افراد گوناگون ، مختلف است .

امکان دارد که در بعضی جواب ندهد ولی آنچه در عرف مداحان و قاریان و ... برای تقویت حنجره معمول است ، خوردن غذاهای کم چربی ، نوشیدن شیر گرم قبل و بعد از خواندن و نوشیدن آب ولرم در حین برنامه است . همچنین در مواقع گرفتگی و خستگی صدا ، خوردن ژله نشاسته ، زرده تخم مرغ ، تخم مرغ عسلی ، آب شلغم ، و یا غرغره کردن آب نمک به اضافه چند قطره آب لیمو و یا خوردن انجیر خشک که در شیر جوشیده ریخته شده باشد ، تاثیر بسزایی خواهد داشت.

همچنین خوردن تخمه هایی که دارای لعاب می باشند مانند بارهنگ ، به دانه ، تخم شربتی ، و ... قبل از اجرای برنامه بسیار مفید است .

چند دستورالعمل کلی برای محافظت از حنجره

تمریناتی که تا اینجا گفته شد ، باعث تغییرات محسوسی در تقویت و بهبود صدا می شود ، با این شرط که با حوصله انجام داده شود و از عجله کردن در آن خودداری گردد و تصور نشود که خواندن بستگی به این تمرینات خسته کننده ندارد . مطمئن باشید که اگر این دستورالعمل ها بدون شتاب زدگی انجام شوند ، باعث ضایعات جبران ناپذیری خواهد شد. به عنوان مثال در تمریناتی که در قسمت قوی شدن حنجره ذکر شد ، اگر شخصی بدون گرم کردن حنجره ، زیر آواز بزند و شش دانگ صدا را بیرون دهد ، امکان پاره شدن تارهای صوتی و یا ایجاد رگه های غیرقابل بهبود در صدا وجود دارد . پس توصیه اول ، عجله نکردن و دقت به خرج دادن در تمارین می باشد.

تمرین پرحجم کردن صدا

بعد از تمرینات قوی سازی صدا ، نوبت به پرحجم کردن و پرطنین کردن آن می رسد. یعنی وقتی یک خواننده در یک اتاق معمولی می خواند ، صدای او بر فضای اتاق احاطه کامل داشته باشد و از هر سمت و سویی به طور مستقیم و یک نواخت شنیده شود. این خصوصیات یک صدای پر طنین می باشد که در اصطلاح ، این صدا را زنگدار گویند که گرفتگی ندارد. البته هر نوع گرفتگی در صدا ، مذموم نیست بلکه بعضی وقت ها به محزون بودن آن می افزاید اما صدایی با این کیفیت ، قابلیت کمتری برای مانور دادن و تحریر زدن دارد. برای زنگدار شدن صدا به تمرینات زیر توجه نمایید.

برگرفته از کتاب اصول مداحی