از جشن «سده» چه می‌دانید؟

گرد آوری : حاج قاسم تنها خبر نگار مستقل جاجرم

سده از بزرگترین و کهن ترین آیین های باقی مانده از دوران باستان است و در توصیف آن همواره از گذشته های بسیار کهن یاد شده، حتی گروهی از محققان قدمت آن را تا حدود 6 هزار سال پیش تخمین می زنند. (1)

اما آنچه تاریخی نسبتاً دقیق از زمان پیدایی سده به دست می دهد، آن است که براساس روایات ملی و خصوصاً شاهنامه فردوسی، جشن سده قبل از ظهور دین زرتشت برقرار بوده زیرا فردوسی کشف و پیدایش آتش را که موجب برپایی جشن سده شده، مربوط به دوره هوشنگ شاهنشاه پیشدادی می داند و این می رساند ایرانیان از آن هنگام که نخستین آتشکده ها را قبل از ظهور زرتشت بنا نهادند به برپایی این آیین همت گماردند، در واقع قدیمی ترین و نخستین آتشکده ایران، آتشکده ای است که هوشنگ شاه، نوه کیومرث، پس از پیدایش آتش بنا نهاد. (2)

هوشنگ آتش را شناخت و با دیدن ارزش آن نخستین آتشکده را بنا نهاد و به مناسبت پیدایی آن جشن سده را بر پا نمود، تا زمان هوشنگ پیشدادی مردم آتش را نمی شناختند، تا روزی هوشنگ با گروهی از یاران خود به سوی کوه می رفت، مار هول انگیزی پدیدار شد، هوشنگ سنگی به سوی او پرتاب کرد، سنگ به سنگی دیگر خورد و شراره های آتش از آن برخاست، هوشنگ جهان آفرین را ستایش کرد و گفت این فروغ، فروغ ایزدی است، باید آن را گرامی بداریم و بدان شاد باشیم. چون شب فرارسید فرمان داد تا به همان گونه شراره از سنگ جهاندند و آتشی بزرگ برپا کردند و به پاس فروغی که یزدان بر هوشنگ آشکار کرده بود، جشن ساختند و شادی کردند. (3)
    
سده از نگاه فردوسی
    فردوسی در این مورد می فرماید:
    نشد مار کشته ولیکن ز راز
    پدید آمد، آتش از آن سنگ باز
    جهاندار پیش جهان آفرین
    نیایش همی کرد و خواند آفرین
    بگفتا، فروغی است بین ایزدی
    پرستید باید اگر بخردی
    شب آمد برافروخت آتش چو کوه
    همان شاه در گرد او با گروه
    یکی جشن کرد، آن شب و باده خورد
    سده نام آن جشن فرخنده کرد
    ز هوشنگ ماند این سده یادگار
بسی باد چون او دگر شهریار (4)

فردوسی این کار هوشنگ و آیین به جا مانده از او را می ستاید و هوشنگ را مظهر هوش و فرزانگی می داند
گرانمایه را نام هوشنگ بود
تو گویی همه هوش و فرهنگ بود. (5)

«در این اسطوره دو عامل متضاد زندگی ایرانی در برابر هم قرار می گیرند، اهریمن، مار را که مظهر و هم ریشه مرگ است پدید می آورد و اورمزد در برابر آن و برای مقابله با آن آتش را می آفریند و به آفریدگان خویش می بخشد»(6)

بدین ترتیب در کرانه های دور و تاریک تاریخ، سنتی بنیاد می گیرد که تا به امروز در ایران باقی مانده است. «واژه سده از واژه پهلوی سدک مایه گرفته است(؟) یعنی منسوب به عدد سد (صد) پس معنی خود جشن نیز باید از عدد صد دریافته شود، ایرانیان سال را به دو قسمت تقسیم می کردند فصل گرم و فصل سرد یا تابستان بزرگ و زمستان بزرگ. فصل تابستان بزرگ هفت ماه بود که از فروردین ماه آغاز می شد و تا پایان مهر ماه ادامه داشت و فصل سرد یا زمستان بزرگ از یکم آبان ماه آغاز می شد و تا پایان اسفند ماه ادامه داشت. روز دهم بهمن ماه یعنی آبان روز میان زمستان است و غالباً سرما در آن هنگام بشدت خود می رسد و به همین سبب، آن شب را «گزنه» هم می گویند، در این روز درست سد روز (صد روز)، از زمستان بزرگ می گذرد و این روز را از این رو سده نامیده اند. البته روایت دیگری هم در مورد جشن سده آن است که چون در بعضی نواحی گرمسیر از اوایل اردیبهشت اقدام به درو غلات می کنند، تاریخ این جشن را صد روز به برداشت محصول در «ده بهمن» نیز می دانند. به طوری که در بعضی نقاط هنگامی که گرد آتش می گردند و جشن سده را برپا می کنند، این جمله را تکرار می نمایند «پنجه به نوروز، صد به غله».(7)

    
دلایل جشن
عده ای از محققین بر این باورند که برپایی و پیدایی جشن سده دلایل فراوان دیگری نیز دارد که «همزمانی آنها بر اهمیت جشن افزوده است، نخست آن که جشن سده در چهلمین روز شب یلدا «شب زایش خورشید» «انقلاب زمستانی» برگزار می شود و جشن چهلمین روز تولد خورشید است. دیگر آن که میزان شدن مدت روز و شب هر کدام 12 ساعت در روز دهم بهمن به وقوع می پیوندد، دیگر به ستوه آمدن مردم از یخبندان و کاستن شدت آن است. همچنین می دانیم که در باورهای مردمی سردترین هنگام زمستان یا «چار و چار» از چهار روز پیش از سده تا 4 روز پس از آن ادامه دارد و سده درست درمیانه سردترین هنگام سال واقع شده است.(8)

دانشمندان ایرانی روز برگزاری جشن سده را آبان روز از بهمن ماه و در دهم بهمن ماه دانسته اند و در بیان دقیق تاریخ جشن سده دقت کافی به کار برده اند. همان طور که می دانیم هر یک از سی روز ماه نام ویژه ای دارد که نام دوازده ماه سال نیز در میان آنها است. نام های سی روز ماه همگی از اوستا سرچشمه گرفته و بنابراین آبان روز یعنی دهم هر ماه و ابوریحان بیرونی ضمن بیان تاریخ روز جشن سده آن را تنها آبان روز نگفته و می گوید: «سده آبان روز است از بهمن ماه و آن دهم باشد که اندر شبش که روز دهم است و میان روز یازدهم آتش ها زنند به کوز (جوز) (گردو) و بادام و گرد بر گرد آن شراب خورند و لهو و شادی نمایند» و بدین ترتیب دقیقاً تاریخ برگزاری جشن سده با بیان دقیق ابوریحان بیرونی مشخص می گردد. ابوریحان بیرونی این مطلب را در کتاب «التفهیم لاوائل صناعه التنجیم» که برخلاف بیشتر آثارش به زبان فارسی نوشته ذکر کرده است، مراسم این جشن در آغاز شامگاه دهم بهمن ماه است که ایرانیان بر بام ها، کوهها و بلندی ها، آتش می افروزند و کوه های بزرگی از آتش برپا می کنند و برخلاف جشن چهارشنبه سوری که آن را در حیاط خانه و کوچه ها با بوته های کوچک آتش برگزار کرده و از روی آن می پرند آتش سده را بسیار بزرگ مهیا نموده و در اطراف آن به پایکوبی و خواندن آواز می پردازند، «جشن سده در روزگار ساسانیان باشکوه بسیار برگزار می شده و این جشن را تنها خانواده ها بر بالای بلندی ها و پشت بام ها برگزار نمی کردند، بلکه مردم در کاخ سده گرد می آمدند و در گرد آتش به شادی می پرداختند.(9)
    
سده بعداز اسلام
جشن سده در بعد از اسلام نیز باشکوه فراوان برگزار می شد، حتی خلفا در مقر خلافت اسلامی یعنی در بغداد، این جشن را به همراه جشن های نوروز و مهرگان گرامی می داشتند.(10)
همچنین مورخان و نویسندگانی چون بیرونی، بیهقی، گردیزی و مسکویه و غیره از برگزاری جشن سده در دوره غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و آل زیار بسیار نوشته اند یکی از جشن های بزرگی که برای سده گرفته شده و در تاریخ ضبط است، جشنی است که «مرداویج زیاری» در اصفهان برپا کرد، می دانیم که مرداویج می خواست تمام سنت های ایرانی پیش از اسلام را دوباره زنده کند، وی فرمان داده بود تا این جشن را باشکوهی تمام برپا سازند و بر دو جانب زاینده رود و پشته های اطراف آن، توده های بزرگی از خار و هیزم گردآورده بودند و نفت اندازان و رامشگران فراهم آورده بودند و شهر و گنبدها و مناره ها را با شمع و مشعل آراسته و تنه های توخالی نخل ها را به خار و خاشاک انباشته بودند و گردوهای توخالی را به نفت و قیر انباشته و آن ها را به پای پرندگان بسته و آتش زده بودند و خوان بزرگی آراسته و هزاران گاو و گوسفند بریان بر آنها نهاده بودند، ولی این مردآویج را که می خواست جشن شکوه بیشتری داشته باشد، خوش نیامد و این همه آراستگی و آتش را برای جشن سده، خرد و کوچک دید (11) .غزنویان نیز جشن سده را با عظمت بسیار برگزار می کردند.
    
گستره جشن
جشن سده را در گذشته در تمامی گستره ایران برگزار می کردند، این جشن در حال حاضر نیز در بسیاری از نقاط در سرتاسر ایران، چه در محدوده مرزهای سیاسی و چه در خارج از آن و در مناطق مختلفی از جهان برگزار می شود و در میان عشایر و کشاورزان لرستان و کردستان رواج دارد و همچنین در افغانستان و آسیای میانه و خصوصاً در سلیمانیه کردستان و روستاهای اطراف آن این جشن را برگزار می کنند، یکی از محققان که خود در سال 80 و 81 در مراسم برپایی جشن سده در روستای «آزادور» جوین حضور داشته مشاهدات خود را اینچنین بیان کرده است: «یکی از مناطقی که در حال حاضر جشن سده را برگزار می کنند، روستاهای دشت جوین در خراسان و بویژه روستای آزادور است، این روستا در جنوب شرقی جاجرم و در کنار خط آهن خراسان و ایستگاه آزادور واقع شده است.

در این روستای کهنسال و روستاهای اطراف آن جشن سده پس از چند هزار سال همچنان با شکوه فراوان برگزار می شود چشم انداز دشت جوین در آغاز شامگاه دهم بهمن ماه شادی و آوازخوانی مردم و جوانان بسیار زیبا و دیدنی است، بام خانه ها و فراز کوه های اطراف، آکنده از بوته های فروزانی است که سراسر دشت را آتش باران و چراغانی کرده اند، هیزم این مراسم از بوته خاصی فراهم می شود که به نام خود جشن «سره» نامیده می شود.(12)

در حال حاضر در کردستان، لرستان، مازندران، سیستان و بلوچستان، کشاورزان، چوپانان و عشایر نزدیک غروب یکی از روزهای زمستان (آغاز نیمه یا پایان زمستان) روی پشت بام، دامنه کوه، نزدیک زیارتگاه، کنار چراگاه ها یا کشتزارها، آتش افروخته و بنا بر سنت کهن پیرامون آن گرد می آیند و مراسمی نمادین همچون سده را برگزار می کنند، همچنین جشن سده با شکوه فراوان درحال حاضر در سیرجان برپا می شود و در تهران و کرمان نیز بویژه زرتشتیان، آن را برگزار می کنند.
چندین آتشکده بزرگ قبل از ظهور زرتشت ایجاد شدند که عبارت بودند از : آتشکده های تهمورث، فریدون، تور و آذرگشسب، ایرانیان با همه ناملایماتی که تا به امروز داشته اند، بعضی از آنها را در محدوده ایران نگاه داشته اند یکی از آتش های قدیمی ، آتش ایرانشاه است که ایرانیان پس از حمله اعراب با خود به هند برده و اکنون پس از چند بار جابه جایی در «اود واداد» در یکصد کیلومتری بمبئی تخت نشین شده است، این آتش را آتش بهرام هم می گویند. (به نقل از کتاب نور، آتش، آتشکده، تالیف آقای موبد، دکتر جهانگیر اوشیدری، انتشار 1379، صفحه 9).
    
پی نوشت ها:
1- رضا مرادی غیاث آبادی، کتاب جشن های مهرگان و سده، پژوهش های ایرانی، چاپ نخست، تهران 1384 صفحه 28.
2- موبد دکتر جهانگیر اوشیدری، کتاب نور، آتش، آتشکده، چاپ سعدی، چاپ اول 1379 صفحه 13.
3- احسان یارشاطر، متون و داستان های شاهنامه صفحه 10 و 11.
4- شاهنامه فردوسی به تصحیح محمد رمضانی، صاحب موسسه خاور، چاپ اول 1312، تهران، چاپ دوم تهران 1354 جلد اول صفحه 17.
5- شاهنامه فردوسی همان، صفحه 14.
6- دکتر بهرام فره وشی کتاب جهان فره وری (بخشی از فرهنگ ایران کهن)، شرکت انتشارات کاریان، اردیبهشت 1364 صفحه 19.
7- همان، صفحه 41.
8- رضا مرادی غیاث آبادی همان، صفحه 30 تا 32.
9- دکتر بهرام فره وشی همان، صفحه 40 تا 41
10- دکتر سیدتقی نصر، ابدیت ایران، چاپخانه کیهان، تهران 1358 صفحه 40.
11- دکتر بهرام فره وشی همان، صفحه 42.
12- رضا مرادی غیاث آبادی همان، صفحه
27 و 28.