نوشته زیر به زحمت دوست عزیزم دکتر حسین ایمانی جاجرم نوشته شده است که در اینجا آن را برای علاقمندان دوباره می آورم :
معمولا اهالی هر منطقه ای تلاش می کنند تا برای به کرسی نشاندن سابقه تاریخی خود انواع ادعاها را مطرح کنند. با این وجود بیشتر این ادعاها فاقد اسناد و مدارک دقیق و معتبر است. اما حکایت «جاجرم» و مدعای جاجرمی ها در قدمت آن، متکی به اسناد محکم و مورد وثوق است. برای نمونه کتاب مشهور «نزهت القلوب» تالیف حمدالله بن بی بکر بن محمد بن نصر مستوفی قزوینی که در سال 740 هجری قمری (1340 میلادی) یعنی 665 سال پیش نوشته شده است، در معرفی شهرهای آباد روزگار خود به جاجرم نیز اشاره کرده است. کتاب مذکور که به تصحیح و تحشیه دکتر سید محمد دبیر سیاقی در دی ماه 1378 از سوی انتشارات طه در شهر قزوین منتشر شده است در باب هفدهم که به ذکر ارباع مملکت خراسان می پردازد، پس از توصیف شهرهای ربع نشاپور شامل نیشاپور، اسفراین، بیهق، بیار و جوین، جاجرم را چنین توصیف می‌کند:«از اقلیم چهارمست و شهری وسطست و در حوالی آن یک دو روزه راه زهرگیاه است و بدین سبب لشکر بیگانه بدانجا نمی تواند رسید و در آن شهر قلعه ای است و در پای آن دو درخت چنار گویند هرکه صباح چهارشنبه پوست آن را به دندان گیرد هرگز او را درد دندان نباشد و بدین سبب پوست آن درختان را به دندان برده اند و موضعی چند از توابع آنست و در شهر خانه های بتکلف باشد. محصول آن غله و میوه فراوان باشد» (ص 214).
ذکر این نکته لازم است که در آن روزگار، شهر جایی بوده است که مسجد جامع داشته است، اما هر جا که جامع داشت مقام و موقع شهری پیدا نمی کرد. بنا به نوشته احمد اشرف در مقاله «ویژگیهای تاریخی شهرنشینی در ایران» در تیر ماه سال 1353 در شماره 4 مجله «نامه علوم اجتماعی» از انتشارات دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران،«شهر در واقع، سکونتگاهی بود که هم مرکز اداری یکی از تقسیمات کشوری بود و هم مسجد جامع داشت» (ص، 14).
این یادداشت کوتاه نشان می دهد که جاجرم دارای اصالت تاریخی و پیشینه دراز مدت شهرنشینی و مرکزیت اداری بوده است. امید است با پژوهشهای تاریخی بیشتر امکان شناخت دقیق تر این خطه فراهم آیدهخامنشیان
درتقسیمات کشوری دوره هخامنشی، کشور ایران براساس ملاحظات قومی و نژادی به 30 ایالت تقسیم می شده که یکی از آنان خراسان یا پارت ذکر شده است. متون تاریخی حاکی از این هستندکه همواره در دوران هخامنشی طغیانهایی علیه سلاطین و حکام هخامنشی در این ناحیه میشده است بنابراین ایلت یا به قول یونانیان، ساتراپ پارت اگر چه وابسته به کشورپهناور هخامنشی بودولی گویا از نظر آداب اجتماعی و هنری استقلال داشتهاست؛ زیرا مکانهایی در قلمرو پارت در خراسان و بخصوص جاجرم شناسایی شده اند که اثری از هنر خاص و شناخته شده هخامنشیان در آنها مشاهده نشده است. چه بسا امکان دارد شماری از تپه ها و مکانهایی که بعنوان آثار دوران اشکانی شناسایی شده اند، مسکن پارتیان در دوران هخامنشی باشند
سلوکیان
به عقیده سر پرسی سایکس“ مسیر عبور اسکندر، فاتح بزرگ مقدونی، از منطقه جاجرم بوده و جنگ بین او و دارا (داریوش سوم) و قتل دارا نیز در همین ناحیه واقع گردیده است. بنابراین، جاجرم نیز جولانگاه مقدونیان بوده و از سم ستوران یونانی در امان نبوده است در دوره جانشینان اسکندر، جاجرم در تصرف سلوکیان بود؛ اما فرمانروایی آنان دیری نپایید و باقیام اشکانیان در همین صفحات شمالی خراسان، جاجرم نیز به تصرف اشکانیان در آمد.
اشکانیان
دولت اشکانیان ، اولین دولت ایرانی بود که توانست با یونانیان وارد مبارزه شود. اشک اول سلسله اشکانی را به سال 250 ق. م. تشکیل داد. از این دوران یک زیستگاه (آتشکده معروف آساک در نواحی شمال شهرستان جاجرم، در نزدیکی روستای جوشقان ) در جاجرم مورد شناسایی قرار گرفته است. بدیهی است که مکانهای متعلق به این دوران باید به مراتب بیش از اینها باشد؛ اما لایه های تمدنی مربوط به دوران ساسانی و اسلامی آن زیستگاهها را پوشانده اند. مسلما در آینده با حفاری علمی محوطه های باستانی شهرستان جاجرم، لایه های تمدنی دیگر پیش از اسلام رخ خواهند نمود و تاریخ این منطقه در گذشته های دور را رقم خواهد زد. جاجرم در دوره اشکانیان دارای اهمیت فوق العاده تجاری و سیاسی بوده است. در سال 1337 خورشیدی ، سکه ای از نارین قلعه جاجرم کشف گردید که مربوط به گودرز دوم اشکانی است. برخی از مستشرقین از جمله ”راولینسون“ هکاتم پولیس یا شهر صد دروازه را در حوالی جاجرم می دانند. اگر جاجرم همان هکاتم پولیس باشد، پایتخت تیرداد اول است. اشکانیان 470 سال حکومت کردند
ساسانیان
متصرفات و محدوده دولت ساسانیان، تقریبا همان وسعت عصر اشکانیان را در بر میگرفت و قلمرو پارت حفظ شد. حادثه مهمی که در رابطه با تاریخ جاجرم در دوره ساسانیان قابل ذکر است. رویداد برکناری قباد (کواد) از پادشاهی و فرار او از طریق ابرشهر (نیشابور) به اسپرائین (اسفراین) در نزدیکی جاجرم است. قباد در این محل با دختر مرزبان یا دهگان ازدواج نمود و حاصل آن ازدواج پسری به نام انوشیروان بود که بعدها با لقب کسری به تخت سلطنت نشست. در منابع پارسی و تازی از این ماجرا به تفصیل سخن رفته است. جاجرم در این دوره در مسیر راه کاروان روی به طرف شمال و عشق آباد و نسا قرار داشته است. هر چند که در این دوره جاجرم در مقایسه با دوره اشکانیان، از پایتخت ساسانی دور است ولی مسیر راه تجاری (بویژه راه تجاری ابریشم با توجه به اهمیت آن در این دوره ) می بایست بر اهمیت موقعیت جاجرم افزوده باشد
عباسیان
بلاذری (متوفای 297 هـ) در کتاب « فتوخ البلدان » فتح منطقه جاجرم را در سال 31 هـ در زمان خلافت عثمان بن عفان و به دست عبدالله بن عامر کریز می داند. ابومسلم خراسانی در سال 129 هـ از مرو قیام کرد و نیشابور را پایگاه اصلی و مرکز حکمرانی خود قرار داد. در سفری که به دعوت ابراهیم امام، از خراسان عازم حج بود از نسا به جاجرم و از اینجا از طریق راه کاروانی جاجرم به قومس رفته است. به هر حال، جاجرمی ها در این قیام ملی بر علیه امویان شرکت داشته اند. هر چند مردم خراسان از این قیام و پیروزی آن بهره ای نبردند و شیرینی استقلال را نچشیدند؛ اما این حرکت، بعدها سبب بوجود آمدن حکومتهای نیمه مستقل در ایران شد. از این تاریخ به بعد، سرگذشت جاجرم از آنچه بر دیگر شهرهای خراسان رفته جدا نیست. بنابراین تاریخ جاجرم، بعنوان بخشی از تاریخ خراسان بزرگ مطرح است. بخشی که شاهراه است و نه دور افتاده. هر حادثه ای که در خراسان روی دهد، بر اینجا اثر مستقیم دارد
طاهریان
منبع : کتاب تاریخ جاجرم، تالیف حسین علیزاده جاجرم
